Międzynarodowa Trasa Rowerowa R1 – odcinek Krzyż Wielkopolski – Piła

Międzynarodowa Trasa Rowerowa R1 to główny szlak rowerowy, który łączy dwa powiaty: czarnkowsko-trzcianecki i pilski. Rozpoczynając jazdę w Krzyżu Wielkopolskim będziemy jechać równolegle do Noteci przez rozległe tereny łąk i pól w kierunku wschodnim. Przez prawie połowę trasy towarzyszyć nam będą wsie olenderskie, z charakterystyczną rozrzuconą zabudową jak również budynkami z czerwonej cegły. Ich spore rozmiary świadczą o zamożności dawnych mieszkańców. Jej źródłem była hodowla bydła na rozległych łąkach nadnoteckich.

Trasa poprowadzona wyłącznie drogami asfaltowymi wiedzie przez liczne miejscowości. Na niektórych odcinkach możemy liczyć się z dużym ruchem pojazdów samochodowych. Dlatego też szczególnie polecana jest na niedzielne wyprawy, kiedy ruch samochodowy znacząco słabnie.

Równolegle do szlaku biegnie linia kolejowa z Piły do Krzyża umożliwiająca w razie potrzeby przerwanie podróży rowerowej w dowolnym punkcie i dalszy transport pociągiem. Proponujemy rozpocząć podróż w Krzyżu Wielkopolskim w okolicy ratusza.

Krzyż Wielkopolski – to miasto o krótkim rodowodzie, sięgającym czasów budowy kolei żelaznych w połowie XIX w. Prawa miejskie uzyskało w 1936 roku. W 1848 r. na terenie posiadłości Sapiehów (właścicieli dóbr wieleńskich), we wsi Łokacz, było osiedle robotników kolejowych pracujących przy budowie linii kolejowej Berlin – Królewiec. W kilka lat później zbudowano drugą linię kolejową z Poznania do Szczecina. Powstał w ten sposób węzeł kolejowy a osadę zaczęto nazywać Krzyżem (od miejsca przecięcia szlaków kolejowych). W końcu XIX w. była to stacja kolejowa, w której stało 17 domów zamieszkiwanych przez 352 mieszkańców. Warto zobaczyć dzielnicę pracowników kolei zlokalizowaną w pobliżu dworca kolejowego. W mieście istnieją dwa kościoły: ten w dzielnicy kolejowej to dawny kościół ewangelicki, drugi na wyjeździe z Krzyża w stronę Przesiek zbudowany w 1936 r. jako kościół katolicki. W centrum miasta stoi ładny budynek poczty oraz siedziba władz miejskich. W sąsiadującym z miastem Łokaczu Małym znajduje się Jezioro Królewski z plażą z pomostami, wypożyczalnią sprzętu wodnego oraz domkami kempingowymi.

Tereny za miastem to rozległe łąki, miejsce bytowania wielu ciekawych gatunków ptaków. Po prawej stronie drogi, daleko w łąkach, zagrody należące do wsi Lubcz Wielki. Wieś ta powstała w latach 1782-1784, kiedy to właścicielka Wielenia Joanna Sapieżyna zawierała indywidualne kontrakty z osadnikami, których zadaniem było uzdatnić bagno zwane Lubczem. Był to teren porosły drzewami i krzewami, który w ciągu kilku lat doprowadzony został do obecnej postaci. Lubcz miał swój kościół znajdujący się w pobliżu torów kolejowych; zniszczony podczas zdobywania tych ziem przez Armię Czerwoną został rozebrany. W pobliżu dawnego kościoła leży granitowy obelisk z nazwiskami mieszkańców wsi poległymi podczas I wojny światowej. Na skrzyżowaniu dróg leży kolejna wieś olenderska; nasza trasa skręca w prawo.

Lubcz Mały – wieś założona w 1782 r. na nadnoteckich mokradłach. Podobnie jak większość wsi olenderskich tworzonych w celu zagospodarowania podmokłych obszarów cechuje się rozrzuconą zabudową na znacznym obszarze. Przy naszej trasie znajduje się zarośnięty cmentarz ewangelicki z pomnikiem mieszkańców Lubcza – ofiar I Wojny Światowej. Za cmentarzem kompleks stawów powstałych na miejscu kopalni piasku. Droga od cmentarza na południe prowadzi do niewielkiego kościoła z czerwonej cegły ze stojącą w pobliżu dzwonnicą. Droga wchodzi w niewielki lasek, w którym płynie Bukówka. To dawna osada przemysłowa Papiernik, w której od 1631 r. istniał zakład wytwarzający papier na potrzeby dworu wieleńskiego. W 1905 r. zamieszkiwało ją 41 osób. Obecnie jest to część wsi Herbutowo.

Wieleń – dojeżdżając do Wielenia widzimy w oddali neogotycką w formie, kojarzącą się z opowieściami o duchach, kaplicę rodową właścicieli dóbr wieleńskich. Miasto było w przeszłości centrum rozległego kompleksu dóbr sięgających od Noteci po Drawę, którego właścicielami były liczne rody arystokratyczne. Ostatni właściciel Wielenia, pochodzący z rodu von Schulenburg pochowany został w kaplicy w latach wojny. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej jego trumna została wywieziona na zachód. W krypcie grobowej widoczne są ślady po poszukiwaczach skarbów, którzy rozkuli wszystkie ściany oraz grobowce. Otoczenie kaplicy to park pałacowy ciągnący się aż do pałacu (własność prywatna). Szlak biegnie dalej prosto, nie przekraczając torów kolejowych, wzdłuż łąk nadnoteckich. W oddali widoczne typowe nadnoteckie zagrody.

Kałądek – niewielka wieś. Dawna osada rybacka Kałądek w 1714 r. była miejscem lokowania wsi olenderskiej nazwanej Ludwigsdorf od imienia żony ówczesnego właściciela Wielenia. Zabudowa wsi oddalona jest od drogi w stronę Noteci.

Folsztyn – dziwna nazwa wsi jest spolszczeniem nazwiska (Herburt von Fulsztyn) żony Jana Czarnkowskiego, właściciela dóbr wieleńskich. W dokumentach występuje po raz pierwszy w 1618 r. Widoczna z daleka czerwona ceglana wieża kościoła wybudowanego w 1870 r. Pierwszy kościół we wsi stanął już w 1637 r. Zabudowa Folsztyna jest bardziej zwarta.

Nowe Dwory – wieś o bardzo rozrzuconej zabudowie. Jest to druga w Wielkopolsce wieś olenderska (po Ługach Ujskich w pobliżu Piły) lokowana już w 1601 r. Umowa na zagospodarowanie podmokłej doliny Noteci zawarta została z 10 osadnikami na okres 60 lat! Stojący samotnie pośród pól drewniany kościół wybudowany został w 1792 r. Na przykościelnym cmentarzu zachował się ładny obelisk poświęcony mieszkańcom wsi poległym w I Wojnie Światowej.

Jędrzejewo – duża wieś o zwartej budowie. Rodowód wsi sięga 1586 r. W XIX wieku wskutek regulacji stosunków własnościowych na wsi i nadaniu ziemi chłopom na własność powstały liczne wybudowania, w których obecnie mieszka większość mieszkańców.

Gajewo – kolejna wieś olenderska na naszej trasie, założona została w 1763 r. Ze wsi prowadzi droga do przeprawy promowej do Ciszkowa położonego po drugiej stronie Noteci. W dawnych wiekach na Noteci istniał drewniany most zwodzony umożliwiający ruch większych statków.

Runowo – wieś założona w 1611 r. przez Jana Czarnkowskiego. 26 stycznia 1945 r. na południowym skraju wsi rozegrała się potyczka, podczas której zniszczono czołg sowiecki. W trakcie walk 1/3 wsi stanęła w płomieniach, zginęło 45 osób (w tym uciekinierzy z Radosiewa, Gajewa i innych wsi).

Siedlisko – duża wieś, która istnieje od 1591 r., założona z inicjatywy Jana Czarnkowskiego. Była to jedna z najbogatszych wsi nadnoteckich, w czasach swojego rozkwitu licząca prawie 1200 mieszkańców. Za Siedliskiem droga wchodzi w las, który ciągnie się aż po Trzciankę. W lesie odchodzi boczna droga do ładnie położonej wsi Smolarnia. Wjeżdżamy do Trzcianki ulicą Fałata.

Trzcianka – miasto powiatowe, siedziba części urzędów powiatu czarnkowsko – trzcianeckiego. Miasto ma kilka ładnych jezior położonych w pobliżu, nad którymi funkcjonują strzeżone kąpieliska. Dawne centrum miasta – obecny Plac Pocztowy i jego okolice w ciągu ostatnich dziesięcioleci przechodziło liczne metamorfozy; pierwotnie był to plac targowy z kościołem ewangelickim, który został rozebrany po wojnie a na jego miejscu stanął dworzec autobusowy w sąsiedztwie mauzoleum upamiętniającego poległych żołnierzy sowieckich. Mauzoleum wzorowane na greckich świątyniach wybudowali Rosjanie tymczasowo zarządzający miastem po jego zdobyciu w styczniu 1945 r. Założyli również park z głównym akcentem, jakim był czołg T-34 pokryty betonową skorupą. Te wątpliwej urody obiekty zniknęły kilka lat temu, ale w ich miejsce wybudowano betonowy obiekt – Centrum Integracji Społecznej, przypominający oszklony bunkier. Ocalała jednak ceglana poczta, która przypomina o dawnej urodzie miasteczka. Stara reprezentacyjna zabudowa przetrwała też na ulicy Żeromskiego, gdzie mieści się siedziba Muzeum Ziemi Nadnoteckiej ze zbiorami regionalnymi. Ładne budynki znajdują się też na ul. Sikorskiego. Duża ilość reprezentacyjnych budynków z lat 20-tych ubiegłego stulecia wynika z faktu, że miasto zostało stolicą Netzekreis (Powiatu Noteckiego); na potrzeby licznych urzędów postawiono nowe budynki. Prawa miejskie otrzymała w 1731 roku od Stanisława Poniatowskiego ówczesnego właściciela dóbr Biała, w skład których wchodziła. Początki osadnictwa sięgają 1505 r., kiedy przy drodze z Białej do Człopy założono folwark. W 1565 r. powstała wieś sołecka Trzcianna Łąka położona przy dzisiejszych ulicach Żeromskiego i Dąbrowskiego. Lata po 1762 r. to budowa tzw. Nowego Miasta zamieszkiwanego głównie przez sukienników. Produkcja sukna stanowiła podstawę rozwoju gospodarczego miasta. Ciekawostką jest fakt, że już w końcu XVIII wieku, po zajęciu okręgu nadnoteckiego przez Prusy państwo oferowało dotację 200 talarów na budowę domów szachulcowych. Z miasta wyjeżdżamy ulicą 27 Stycznia, przy której mieści się dawny sąd (obecnie szkoła katolicka) oraz dawny bank z licznymi zdobieniami. Skręcamy w drogę do Łomnicy.

Łomnica – wieś malowniczo położona w pagórkowatym terenie. Lokowana była w początkach XVII wieku w celu jaki przyświecał zakładaniu wszystkich wsi – czyli zwiększeniu dochodów właściciela gruntu. Ciekawostką jest fakt, że wieś zamieszkała w momencie zaboru pruskiego w 1772 r. głównie przez ewangelików, pomimo silnego wsparcia państwa pruskiego dla tego wyznania, z biegiem czasu posiadała aż 30% mieszkańców – katolików. Każde z wyznań miało osobną klasę w szkole i swego nauczyciela.

Kotuń – wieś założona z trzech różniących się od siebie części. Pierwsza znajdująca się na wjeździe do wsi to dawny folwark, z pokaźnych rozmiarów pałacem i znajdującym się za nim parkiem krajobrazowym. Folwark zamieniony został po wojnie na PGR a dla pracowników rolnych wybudowano bloki wielorodzinne. Na kolejnym skrzyżowaniu dróg znajduje się dawna wieś królewska z przebiegiem głównej ulicy na osi północ – południe. Nazwa wsi wzięła się od lasu zwanego Kotonia, który jeszcze w XVI wieku rósł na tym terenie. W 1617 r. istniał tutaj folwark a w 1663 r. obok folwarku również wieś. Dalej szlak prowadzi przez las, dochodzący aż do granic miasta Piły. W Pile możemy zakończyć naszą trasę… lub jechać dalej aż do… Petersburga.

Źródło: „Przewodnik turystyczny – Rowerem przez obszar NGR” – Krzysztof Bogdanowicz

Red. Klaudia Wieczorek – Starostwo Powiatowe w Czarnkowie